“De Nederlandse rechtsstaat is langdurig verwaarloosd.” Met deze pittige uitspraak trekt de Staatscommissie rechtsstaat haar conclusie in het eindrapport dat begin deze week verscheen. De Staatscommissie rechtsstaat, een adviesorgaan dat is ingesteld bij koninklijk besluit, werd in het leven geroepen naar aanleiding van een groeiende vertrouwensbreuk tussen burgers en overheid. Deze vertrouwenscrisis werd onder meer veroorzaakt door de toeslagenaffaire en de afhandeling van schade door de Groningse gaswinning. In februari 2023 startte de Staatscommissie daarom een onderzoek naar het functioneren van de rechtsstaat en hoe deze het best hersteld kan worden. Wat blijkt? Er is werk aan de winkel voor de Nederlandse overheid.
Toeslagenaffaire
In 2018 werd in de ‘toeslagenaffaire’ duidelijk gemaakt hoe ver individuen van het Nederlandse rechtssysteem afstaan en hoe moeilijk het voor sommigen van hen kan zijn om juridische hulp te krijgen. De commissie concludeert in het rapport dat er een grote kloof is ontstaan tussen de overheid en burgers in kwetsbare posities. Een aanzienlijke groep burgers blijkt de overheid te vrezen, in plaats van te vertrouwen. Dit komt door ingewikkelde en onvoorspelbare regelingen, die niet altijd voldoende uitgelegd worden. Vooral de toegang tot het recht voor de kwetsbare burger is verhinderd, onder andere door onvoldoende investering in de sociale advocatuur. Het gebrek aan vertrouwen heeft de overheid deels over zichzelf afgeroepen, door essentiële rechtsstatelijke principes te verwaarlozen. Een essentieel principe van de rechtsstaat is dat burgers beschermd worden tegen machtsmisbruik door de overheid en ondersteuning krijgen als dat nodig is. Volgens de commissie heeft onder andere het toeslagenschandaal pijnlijk duidelijk gemaakt dat dit niet altijd het geval is. Dit moet anders, vindt de Staatscommissie rechtsstaat.
Taak voor het nieuwe kabinet
Het herstel van de rechtsstaat is een taak die voornamelijk op het nieuwe kabinet zal vallen. Of het kabinet deze taak genoeg prioriteit geeft, daar zijn de meningen over verdeeld. De 200 miljoen euro die het kabinet bereid is om uit te trekken voor een beter functionerende rechtsstaat, vindt de commissie “veel te weinig”. Volgens voorzitter Henk Kummeling kost een rechtsstaat nu eenmaal veel geld en gaan de plannen van de coalitie “niet ver genoeg als je de rechtsstaat echt wil verbeteren.” Volgens de commissie is daar zeker 1,6 miljard euro voor nodig. Als het aan Tweede Kamerleden ligt, is het eerste bedrag echter meer dan voldoende. Ook zou het volgens hen niet alleen gaan om geld, maar vooral ook om het “besef” van een rechtsstaat. Daarnaast wordt de keuze van het nieuwe kabinet om geen geld te reserveren voor het versterken van de sociale advocatuur, terwijl dit juist hard nodig is, slechts uitgelegd als “een vrije kwestie.”
Nederlandse Grondwet en een Constitutioneel Hof
Het rapport van de Staatscommissie Rechtsstaat heeft een bijzonder goede timing. Vorig weekend werd namelijk de ambtelijke analyse over het hoofdlijnenakkoord uitgebracht. In het hoofdlijnenakkoord, bekendgemaakt op 16 mei 2024, staan de belangrijkste plannen van de coalitie VVD, PVV, NSC en BBB. In de analyse hiervan onderzoeken alle ministeries het akkoord op eventuele tegenvallers en lastig uitvoerbare maatregelen. Dit doen zij om de toekomstige bestuurders zo goed mogelijk te kunnen adviseren. Uit deze analyse blijkt nu dat het akkoord op een aantal fronten juridisch lastig haalbaar is, bijvoorbeeld op het gebied van immigratie. Veel voornemens van de formerende partijen druisen regelrecht in tegen Europese en internationale verdragen en Nederlandse grondrechten.
Wat heeft deze analyse met het Staatscommissie rapport te maken? Inhoudelijk niet zo veel. Toch laat de analyse wederom zien dat er structurele problemen zijn in de Nederlandse rechtsstaat. Nederland is onderdeel van een bindende Europese rechtsorde en heeft dus niet de optie om afspraken op Europees niveau als optioneel te beschouwen. Ook de voornemens die in strijd zijn met de Nederlandse Grondwet vormen een probleem. De coalitie zou dit probleem graag oplossen met een Constitutioneel Hof. Een Constitutioneel Hof doet uitspraken over de grondwettelijkheid van wetten en toetst of deze niet tegen onze Grondwet ingaan. Met name de partij NSC zet zich in voor de opzet van dit Hof.
De leden van de Staatscommissie vinden dit geen goed idee. Volgens hen heeft een Constitutioneel Hof twee nadelen. Ten eerste zou het Hof juist zorgen voor meer verwarring en een nog ingewikkelder rechtssysteem voor burgers, terwijl de kloof tussen burger en overheidssystemen juist verkleind zou moeten worden. Ten tweede zou een Constitutioneel Hof al snel te politiek worden. De Staatscommissie is bang dat Nederland het voorbeeld van de Verenigde Staten achterna zal gaan, waar politieke partijen erg hun best doen om de benoeming van de rechters van het Hof te beïnvloeden. Dit zal uiteindelijk leiden tot een negatieve invloed op de kwaliteit van de rechtspraak.
Oplossing van de Staatscommissie
De Staatscommissie heeft dus vastgesteld dat er nog heel wat valt te verbeteren in onze rechtsstaat. Daarom wil de commissie dat er een Planbureau voor de rechtsstaat komt. Dit bureau zou moeten zorgen voor meer besef onder politici over de plichten van een democratische rechtsstaat tegenover burgers. Het Planbureau zal hiervoor met een ‘rechtsstatelijke blik’ advies geven over politieke plannen, ook in gevallen waar niet om dit advies gevraagd is. Verder moeten instanties volgens de commissie hun beleid kunnen terugdraaien als dit ‘ontspoord’ blijkt te zijn en moeten zowel de inspraak van burgers als overheidscommunicatie beter worden geregeld.
De toekomst van de rechtsstaat
Veel burgers, die de Staatscommissie in het kader van het onderzoek heeft gesproken, zijn sceptisch over de invloed van het eindrapport. Vooral gedupeerden verwachten dat de adviezen van de commissie "rechtstreeks in de prullenbak belanden.” Hoewel de Staatscommissie toegeeft dat er al eerder overheidsrapporten en aanbevelingen zijn verschenen waar weinig mee is gedaan, zien de commissieleden de toekomst zonnig in. De maatschappelijke onrust die is ontstaan over verschillende schandalen geeft volgens hen hoop dat er dit keer wel geluisterd wordt naar de adviezen. Kortom, de rechtsstaat is volgens de commissie nog zeker niet verloren, maar de overheid zal wel haar best moeten doen om deze te herstellen. Een flinke taak dus. De tijd zal leren of zij dit ook echt zal doen.
Bronnen
De rechtsstaat is in gevaar en de nieuwe coalitie doet daar te weinig aan | Trouw