Auteursrechten: beter goed gejat dan slecht bedacht?
Niet als het aan Disney ligt! De “House of the Mouse” staat erom bekend ontzettend streng te zijn als het gaat om het beschermen van hun karakters tegen gebruik zonder toestemming. Recentelijk heeft Disney een rechtszaak aangespannen tegen een Amerikaans bedrijf voor het verkopen van zelfgemaakte versies van de welbekende muizenoren en andere items met een Disney-thema op Etsy, eBay, Amazon, Facebook, Instagram en directe websites. Op de items waren verschillende Disney-karakters te zien – zoals Mickey Mouse, Robin Hood, Winnie de Poeh en Stitch – zonder dat daarvoor toestemming was gegeven. Hoewel dit nog best logisch kan klinken – immers er wordt winst gemaakt met karakters die zijn bedacht of populair zijn gemaakt door Disney – zijn er ook andere voorbeelden waarin Disney streng is opgetreden. Zo zijn in 1989 drie kinderopvangcentra voor de rechter gedaagd, omdat zij een levensgrote versie van Mickey Mouse en Minnie Mouse hadden gemaakt en in een kinderopvang hadden neergezet. In 2006 greep Disney in, omdat een afbeelding van Winnie de Poeh op de grafsteen van een kind was gezet.
Het publieke domein
Vanaf 2024 zal hier echter verandering in komen. De originele versie van Mickey Mouse – de zogenaamde Steamboat Willie – valt namelijk in het publieke domein. Steamboat Willie is de korte film uit 1928 waarin Mickey tot de wereld werd geïntroduceerd. Dit jaar is het kinderboek van A.A. Milne, “Winnie-the-Pooh” in het publieke domein getreden. Wat is het gevolg? Een horror variant van het lieve beertje – Winnie-The-Pooh: Blood and Honey – die later dit jaar op het grote doek zal verschijnen. Belangrijk om te vermelden is wel dat de Disney-variant nog wel onder auteursrechtelijke bescherming staat.
Auteursrechten in Nederland
Het Auteursrecht ontstaat van rechtswege op het moment dat het wordt gemaakt. Het is een automatisch proces. Het is niet nodig om verdere handelingen te verrichten, zoals het inschrijven of het deponeren. Er zijn wel bepaalde voorwaarden waaraan moet worden voldaan voordat het auteursrecht op deze manier kan worden beschermd. Artikel 1 van de Auteurswet (‘Aw) bepaalt dat “het auteursrecht is het uitsluitend recht van de maker van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst, of van diens rechtverkrijgenden, om dit openbaar te maken en te verveelvoudigen, behoudens de beperkingen, bij de wet gesteld.”
Het begrip ‘werk’ (art. 10 Aw) heeft een ruim toepassingsgebied, en is soms wat lastig in te kleuren. Het gaat immers om ieder voortbrengsel, zonder dat er een wetenschappelijk of artistiek vereiste aan hangt. Het ‘werk’ als zodanig is niet een stoffelijke vorm, maar een abstract idee. Voordat een ‘werk’ auteursrechtelijke bescherming geniet, moet echter wel aan bepaalde vereisten worden voldaan. Er kunnen drie belangrijke vereisten worden onderscheiden. Ten eerste moet het ‘werk’ waarneembaar zijn voor menselijke zintuigen; het werk moet toegankelijk zijn voor onze zintuigen, zoals ogen en oren, zodat men dit kan waarnemen en begrijpen. Dit betekent niet dat het per se stoffelijk moet zijn: een mondelinge voordracht of culinaire creatie kunnen ook worden aangemerkt als werk. Ten tweede moet het ‘werk’ een eigen en oorspronkelijk karakter hebben, wat betekent dat het een zekere mate van creativiteit en originaliteit moet bezitten die niet louter is afgeleid van bestaande werken. Belangrijk hierbij is zijn de keuzes die de maker maakt. Immers, niets is absoluut origineel. Ten derde moet het ‘werk’ de persoonlijke stempel van de maker dragen, wat inhoudt dat het werk een reflectie moet zijn van de unieke visie, creativiteit en persoonlijkheid van de maker. Het eigen, oorspronkelijk karakter van het werk mag niet alleen voortkomen uit het toepassen van technische effecten, maar moet voortkomen uit de creatieve inspanningen van de maker.
Internationale bescherming
Bovendien biedt de Auteurswet bescherming aan ‘buitenlandse werken’ op basis van verschillende verdragen, waaronder de Berner Conventie (‘BC’), de Universele Auteursrecht Conventie (‘UAC’) en het TRIPS-Verdrag. Deze verdragen zijn van groot belang in de context van auteursrechtelijke bescherming. Art. 47 Aw verklaart deze wet van toepassing op alle werken die voor het eerst in Nederland zijn uitgegeven, alsmede op alle andere werken waarvan de makers Nederlanders zijn, waarmee gelijk worden gesteld degenen die in Nederland hun gewone verblijfplaats hebben. Het feit dat Nederland tot beide conventies is toegetreden heeft als gevolg dat Nederlandse auteursrechthebbenden in alle andere verdragslanden in beginsel dezelfde auteursrechtelijke bescherming kunnen claimen als de eigen onderdanen van de desbetreffende landen. Bij de BC en UAC samen zijn rond de 170 landen aangesloten.
Concluderende opmerkingen
Op basis van de Auteurswet bestaat het auteursrecht tot 70 jaar na de dood van de auteur (art. 35 Aw). Pas dan mag het werk worden geëxploiteerd zonder toestemming van de auteur. Maar auteursrechten zijn natuurlijk niet het enige wat de geliefde Disney personages beschermd. Disney heeft hiernaast (en de meeste andere bedrijven met fictieve karakters in handen) ook merkenrechten op (bepaalde delen van) hun karakters. En een merkenrecht kan onbeperkt worden verlengd (zolang er maar aan de formele vereisten wordt voldaan). Hoewel het auteursrecht van bepaalde karakter over de komende jaren zal verlopen, zal een merkenrecht blijven bestaan op bepaalde slogans of zelfs bepaalde kledingstukken.
Bronnen:
https://www.nytimes.com/2022/12/27/business/mickey-mouse-disney-public-domain.html
https://new.navigator.nl/document/idpass462a9150884b4467b67bc4020e47c7f3?ctx=WKNL_CSL_1557 (Van Idee naar IE, 2019).
https://new.navigator.nl/document/id15761991010414449nj1991608dosred?ctx=WKNL_CSL_92&anchor=documentgegevens&tab=tekst (HR, Romme/Van Dale).
https://new.navigator.nl/document/id24220080530c07131hradmusp?ctx=WKNL_CSL_10000001&anchor=id-242_2008-05-30_c07-131hr__usp&tab=tekst (HR, Endstra/Nieuw Amsterdam).
https://www.theguardian.com/film/2022/jul/03/mickey-mouse-disney-copyright-expiry