De kabinetsformatie: Tijd voor iets anders?
Nu de verkiezingen achter de rug zijn, is de kabinetsformatie volop aan de gang. De komende tijd gaan PVV, VDD, NSC en BBB met elkaar in gesprek om te kijken of een rechts kabinet mogelijk is. Op 13 december is PvdA’er Ronald Plasterk, na zijn rol als verkenner, benoemd tot informateur. Wat houdt dit precies in en hoe wordt het kabinet gevormd?
De kabinetsformatie
Het doel van de kabinetsformatie is het vormen van een kabinet dat zowel tot een gezamenlijk beleid kan komen, als kan rekenen op de steun van de meerderheid van de Tweede Kamer. De verkenning is de eerste fase van de kabinetsformatie. De verkenner wordt een dag na de verkiezingen aangewezen door de beoogde fractievoorzitters. Hij of zij voert gesprekken met alle fractievoorzitters om te zien welke fracties mogelijk een coalitie kunnen vormen. De verkenner bereidt ook het debat over de verkiezingsuitslag voor. In de volgende fase onderzoekt de informateur welke partijen het nieuwe kabinet kunnen vormen. Hij of zij moet zich dan wel houden aan de informatieopdracht van de Tweede Kamer. Een belangrijke taak van een informateur is het opstellen van een regeerakkoord. Hierin staan de belangrijkste doelen voor het beleid van het nieuwe kabinet. Vervolgens wordt de formateur door de Tweede Kamer benoemd. De formateur wordt meestal de nieuwe minister-president en stelt het kabinet samen. Het nieuwe kabinet komt dan bijeen en de ministers verklaren het eens te zijn met het regeerakkoord. De ministers en staatssecretarissen worden daarna beëdigd ten overstaan van de koning.
Kan het niet anders?
De minister-president wordt dus door de Tweede Kamer gekozen. Maar kan hij of zij niet op een andere, betere manier gekozen worden? Een vraag die binnen de politiek ook regelmatig ter sprake komt. Zo stelde in 2018 de Staatscommissie parlementair stelsel in haar eindrapport een gekozen formateur voor. Dit voorstel werd door het toenmalige kabinet-Rutte III afgewezen. Een andere optie voor het kiezen van de minister-president is bijvoorbeeld het houden van directe verkiezingen. De minister-president wordt dan rechtstreeks gekozen door de bevolking, zonder dat er een formatieproces nodig is, zoals in de parlementaire democratie. Op deze manier heeft de kiezer meer invloed op het formatieproces.
Voordelen
Op dit moment hebben kiezers op de vorming van het kabinet weinig invloed. Nu de verkiezingen zijn geweest, moeten wij als kiezers afwachten welke partijen tot een coalitie komen. In de meeste gevallen wordt wel de lijsttrekker van de grootste partij de minister-president, maar dit is niet altijd zo. Zo werd in 1977 de lijsttrekker van de grootste partij geen minister-president. In dat jaar werd de PvdA de grootste partij, maar werd na een lange formatieperiode van Agt, de toenmalige lijsttrekker van het CDA, minister-president. Verder vervult de minister-president een belangrijke functie. Zowel in het binnen- als buitenland. Zo is de minister-president lid van de Europese Raad. Hij of zij is daarmee een belangrijke vertegenwoordiger van Nederland. Ook binnen Nederland heeft de minister-president een belangrijke rol. Hij of zij coördineert het regeringsbeleid en stuurt daarmee andere ministers aan. Voor de kiezer kan het daarom van belang zijn om zo’n belangrijk politiek figuur rechtstreeks te mogen kiezen.
Nadelen
Het nadeel van een rechtstreeks gekozen minister-president is dat er niet automatisch een meerderheidscoalitie is. Als de vorming hiervan niet lukt, kan het zijn dat de meerderheid van de Tweede Kamer zijn of haar beleid niet steunt. Dit kan vervolgens leiden tot een situatie waarbij er geen overeenstemming over een bepaald punt wordt bereikt. In de periode voorafgaand aan de verkiezingen ligt de focus, naast de partijprogramma’s en beleidskwesties, ook op de lijsttrekkers. Dit is mijns inziens niet meer dan logisch nu de lijsttrekkers het gezicht van de partij zijn. Zij verdedigen de standpunten van hun partij in debatten en geven interviews. Wanneer de minister-president direct gekozen wordt door het volk, bestaat het risico dat de campagne nog meer gaat draaien om charismatische leiders in plaats van om de ideeën en plannen van politieke partijen.
Conclusie
Naast de voordelen, zit er zeker een aantal haken en ogen aan een direct gekozen minister-president. Wellicht zal het onderwerp in het nieuw gevormde kabinet weer ter sprake komen. De komende minister-president zal in ieder geval nog gewoon gekozen worden door de Tweede Kamer. Wie de nieuwe minister-president wordt, is nog onduidelijk, maar na dertien jaar is in ieder geval één ding zeker: Mark Rutte wordt het niet.